İslamiyet Öncesi Türk Devletleri Kültür ve Medeniyetleri

İslamiyet Öncesi Türk Devletleri Kültür ve Medeniyetleri 

1.Devlet Yönetimi

1.a Hükümdarın Görevleri

İslam öncesi Türk Devleti hükümdarlarının halkını korumak,adaleti sağlamak,açları doyumak gibi görevleri vardır.

1.b Hükümdarın Kullandığı Ünvan ve Semboller

Sembolleri ; Nevbet ( Davul ) , Kemer ( Kur ) , Kamçı ( Berge ) , Ordu , Toy ( Ziyafet ) , Örgin ( Taht ) , Kılıç , Yay , Kopuz , Otağ ( Çadır )

Ünvanları ; Han , Hakan , Yabgu , Kağan , İlteber , İlteriş , İdikut , Erkin , Tanhu , Şanyu

( Şanyü : Mete Han ) 

( İl Kağan : Bumin Kağan )

( İlteber : Kutluk Kağan )

1.c Gök Tanrı'nın Hükümdara Verdiği Yetkiler

Kut ( siyasi ) , Küç ( askeri ) , Ülüş ( Ekonomik )

1.d İkili Teşkilat ( Federatif Devlet Anlayışı )

Ülke doğu ve batı olarak ayrı hükümdarlarca yönetilir. Asıl devlet doğu kanadındadır. Batı kanadını Yabgu yönetir. İç işlerinde serbest dış işlerinde hakana bağlıdır. Devletleri olumsuz etkilemiştir. Asya Hun Devleti'nde üçlü teşkilat vardır.

1.e Kurultay ( Toy/Kengeş )

Sadece danışma meclisi değildir. Gerekli hallerde hükümdarı görevden alabilir. Bazen danışma bazen karar organıdır. Katılan tüm üyelere "toygun" denir.

Hakan , Hatun , Boy beyleri , İleri Gelenler , Komutanlar ve Hanedan Üyeleri katılır.

Hazarlarda İhtiyarlar Meclisi iken Peçenekler de bu meclis Komentom adını alır.

1.f Devlet Görevlileri

Apa ( Sivil Yönetici )

Tudun ( Vergi Memuru )

Tutuk ( Askeri Vali )

Tarkan ( Komutan )

Subaşı ( Oğuzlarda komutan )

Böri ( Köktürklerde kağan muhafızı )

Nazır ( Bakan )
Bitikçi/Tamgacı ( Yazıcı )
Buyruk ( Bakan )
Ağılığ ( Hazineden sorumlu )
Otacı ( Hekim/Tabip )
Yarlığ
Yargucı ( Hakim )
Tigin ( Hükümdarın oğlu )
Şad ( Deneyimli Tigin )

2.Sosyal Hayat

Ög : Anne
Köng : Baba
Monogomi : Teş eşlilik
Törün : Düğün
Şölen : Halk eğlencesi
Yurt : Halkın kaldığı çadır

devlet _ il
millet _ budun
boy _ bod
sülale _ urug
aile _ oguş

3.Hukuk

Töreler yazısız hukuk kurallarıdır. Törelerin ilk 4 maddesi dışında diğer maddeleri Hakan'ın isteği ile kurultay kararı ile değiştirilebilir.
Hapis cezaları 10 günü geçmez ama ölüm cezaları vardır.
Vatandaş ve devletin karşılıklı olarak görev ve sorumluluklarının belirlendiği yazısız sözleşmeye "tüz" denir.

Adalet _ könilik
İyilik _ uzlık
Bağımsızlık _ oksızlık

4.Ordu

İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde Hazarlar dışındaki devletler ordularında paralı asker bulundurmamıştır. Ordu millet anlayışı vardır.
Savaş öncesi düşmanın durumunu öğrenmek amacıyla gönderilen keşif birliğine "yelme" adı verilir.
Mete Han'ın tahta çıktığı tarih Kara Kuvvetleri'nin kuruluş yıldönümüdür. ( M.Ö 200 )

Mete Han'ın bulduğu onlu sistem ;

onbin _ tümen _ tümenbaşı
bin _ tabur _ binbaşı
yüz _ bölük _ yüzbaşı
on _ takım _ onbaşı

Türkler ordularda konserve yapımı , ceket ve pantolon giyilmesi ve üzengi yapımında diğer devletlere öncü olmuştur.
Ordularda kullanılan savaş taktikleri ; hilal , turan , sahte ricat ve kurt kapanıdır.

5.Bilim, Sanat ve Spor

Güneş yılı esaslı 12 hayvanlı Türk takvimi kullanmışlardır.
Hicri takvimi Türkiye'de kullanmıştır ve ay yılı takvimidir.
Celali Takvim Ömer Hayyam tarafından yapılan güneş yılı takvimidir. Büyük Selçuklu Devleti ve Babürlüler bu takvimi kullanmışlardır.
Rumi Takvim güneş yılı esaslıdır ve Osmanlı Devleti kullanmıştır.
Miladi Takvim ( Gregoryen ) güneş yılı takvimidir ve Türkiye Cumhuriyeti de kullanmıştır.

5.1 Sanat Dalları

Dokumacılık, çadırcılık, kilim ve halıcılıkla uğraşmışlardır. Dünya'nın en eski halısı Türklere aittir.
Madencilik ( Altın Adam Zırhı )
Minyatür sanatını Uygurlar başlatmıştır.
Resim sanatıyla uğraşanlara ressam anlamına gelen Bedizci denir.
Heykel sanatının temeli Balbal Taşları'na dayanır.
Fresk yaş sıva ve alçı üzerine resim çizme sanatıdır.
İskitler ve Hunlardan kalan eserler Rusya'nın Ermitaj müzesinde sergilenmektedir.

6.Din ve İnanış

Türklerin inanışları ; doğalar kültü, Atalar kültü, Yer-Gök-Su Kültü ve Totemizm ( ongunluk )
Balbalın diğer ismi bengütaş'tır.
Elif Bengütaş Türkiye'nin ilk heykel sanatçısıdır.

Kam ( baksı ) _ din adamı
Eşük _ kefen
iduk _ kutsal yer
Tamu _ cehennem
Uçmağ _ cennet
Kült _ inanç
Sagu _ Ağıt

7.Müzik

Kithara _ Türk kanunu
Küg _ melodi
Kopuz _ saz
Çevgen _ müzik aleti
İr _ beste
Davul _ nevbet

8.Spor

Dünyada ilk kez milletlerası yarışmayı Kırgızlar yapmıştır.

Seğirtme _ yaya yarışları
Tepük _ futbol
Küreş _ Güreş

9.Yazı, Dil ve Edebiyat

İlk milli alfabe Orhun Alfabesidir. Diğer milli alfabeler Köktürk ve Uygur alfabeleridir. Bunların dışında Türkler Soğd,Çin,Kiril,Fars,Arap ve Latin alfabeleri kullanmışlardır.

9.1 Orhun Abideleri

Kutluk Devleti zamanında Çince ve Orhonca yazıldı.
Günümüzde Moğolistan sınırları içinde bulunur.
Hükümdarın halka karşı görevleri ve çin entrikaları anlatılır.
İlk siyasetname örneğidir.
Runik yazı çeşidi ile yazılmıştır.
İlk bulunan kelime Tengri'dir.
Çözen dil bilimci W.Thomsen'dir.
Vezir Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kültigin adına yazılmıştır.
İlk Türk tarihçisi ve yazarı olarak Vezir Tonyukuk kabul edilir. (745)
En eski yazıtlar Yenisey Yazıtlarıdır fakat çözülememiştir.

Bugut yazıtları _ Köktürkler'e ait en ski yazıttır
Terhin yazıtları  , Karabalgasun yazıtları ve Moyen Çur yazıtları Uygurlar'a aittir.
Yenisey Yazıtları _ Kırgızlar

9.2 Sözlü Edebiyat

Sav _ atasözü
Koşuk _ şiir,şarkı,türkü
Sagu _ ağıt
Hikaye _ dede korkut hikayeleri

9.3 Destanlar

Alp Er Tunga, Şu Destanı _ İSKİTLER
Oğuz Kağan _ ASYA HUN DEVLETİ
Ergenekon, Bozkurt _ KÖKTÜRK
Türeyiş, Göç _ UYGURLAR
Attila , Sihirli Geyik _ AVRUPA HUN DEVLETİ
Manas _ KIRGIZLAR
Şan Kızı _ BULGARLAR

Sibirler ( Sabalar-Sabirler ) | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Sibirler 

İstemi Han zamanında Köktürk Devleti'ne bağlanmışlardır. Daha sonra ise Hazarların egemenliğine girmişlerdir.

Kıpçaklar | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Kıpçaklar

• Kıpçakların Oğuzlarla olan mücadeleleri  Dede Korkut Hikayeleri'ne Ruslarla olan mücadeleleri ise Rusların İgor Destanı'na konu olmuştur.
• Kıpçakların Codex Cumanicus adlı sözlükleri vardır.

Başkurtlar ( Kurd ) | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Başkurtlar

• 1730-36 yılında Rusya'ya başkaldırmışlardır.
• Günümüzde Rusya içinde yaşarlar.
• Zeki Velidi Togan Başkurtlar'ın önemli bilim adamlarındandır.

Akhunlar | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Akhunlar

İpek yolu için mücadele etmişler ve Göktürler ve Sasaniler tarafından yıkılmışlardır. Daha sonra Göktürkler'de Bizans ile ittifak kurup Sasaniler'i yıkmışlardır.

Türgişler | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Türgişler

• Bilinen ilk Türk hükümdarı Baga Tarkan'dır ve kendi adına para bastırmıştır. 
• Kendi adına para bastıran ilk Türk devletidir.
• Sulu Kağan döneminde Emeviler ile mücadele ederek Orta Asya'nın araplaşmasını engellemişlerdir.
• 766 yılında Karluklar tarafından yıkılmışlardır.

Bulgarlar | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Bulgarlar

• Bulgarlar Kubrat tarafından kurulmuştur.
• İslamiyeti kabul eden ilk Türk devleti İtil Bulgarlarıdır. ( Orta Asya için Karahanlılar )
• Tuna Bulgarları ise Reis Han zamanında hristiyanlığı kabul etmiştir.
• Tuna Bulgarları çar ünvanını kullanmışlardır ve Çar ünvanını ilk kez kullanan Türk hükümdar Simon'dur.
• Zamanla milli benliklerini kaybederek asimile olmuşlardır.
• İbni Fadlan Rihle isimli seyahatnamesinde İtil Bulgarlarından bahseder.

Oğuzlar( Uzlar) | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

 Oğuzlar   (Uzlar )

• Türk milletinin en kalabalık  ve hem siyaset hem de uygarlık alanından en önemli rolü oynayan koludur.
• İslamiyeti kabul edenler Oğuz , hristiyanlığı kabul edenleri Uz adını almışlardır.
• Uzlar günümüzde Romanya'nın Gagavuz bölgesinden yaşamaktadırlar.
• Oğuzlar'da Malazgirt'te Peçenekler gibi Bizans'ın safından Büyük Selçuklu safına geçmiştir.

Peçenekler | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Peçenekler

• Peçenekler boy halinde yaşamış ve devlet kuramamışlardır.
• Bizans ordularında paralı askerlik yapmışlardır.
• 1071 Malazgirt Savaşı'nda Bizans ordularındayken Büyük Selçuklu tarafına geçerek Selçuklulara yardım etmişlerdir.
• Kıpçaklar tarafından yıkılmışlardır.

Macarlar | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Macarlar

• Macarlar , slavlar arasına girerek slavların birleşmesini engellemişlerdir. 
• Zamanla hristiyanlığı benimseyerek milli benliklerini yitirmişlerdir.

Hazarlar | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Hazarlar

• Museviliği kabul eden tek müslüman araplarla savaşarak islamiyetin yayılmasına engel olan ilk Türk boyudur. 
• Kürk Yolu'nu kullanmışlardır.
• Yaşadıkları çağa "Hazar Barış Çağı" denilmiştir. Farklı dine mensup insanlar birarada yaşamıştır.
• Türk tarihinde ilk kez paralı asker bulunduran devlettir.
• Günümüde Polonya'da yaşayan Karaim ve ya Karaçay Türkleri Hazarların devamıdır.
• Kiev Rus Knezliği tarafından yıkılmıştır.

Kırgızlar | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Kırgızlar

• Uygur Devleti'ni yıkarak Ötüken'de devlet kurmuşlardır.
• Kırgız adına ilk defa Orhun Abilerinde rastlanılmaktadır.
• Yenisey Kitabeleri ve en uzun destan olan Manas Destanı Kırgızlara aittir.
• Ölülerini yakan tek Türk kavmidir.
• Dünya tarihinde milletlerarası yarışma düzenleyen ilk devlettir.
• 1207 yılında Moğol egemenliğine girmişlerdir.

Uygurlar | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Uygur Devleti ( 744 - 840 ) 

• Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan'dır ve merkezi Ötüken'dir.
• Çin kaynaklarında Uygur'un kelime anlamı olarak "Akraba" ve "şahin gibi dolaşan"dır.
• Türk tarihinde ilk defa şehir  ve kasabalar kurarak sanat, ticaret ve tarımla uğraşmışlardır.
• Yerleşik yaşama geçen ilk Türk devleti olmasıyla ilk mimari eserleri vermişlerdir.
• Kurucu Kutluk Bilge Kül Kağan'ın ölümünden sonra yerine oğlu Moyen Çur geçmiştir ve Uygurlar en parlak dönemini de Moyen Çur ile yaşamıştır.
• Moyen Çur'un ölümü üzerine yerine oğlu Bögü Kağan geçmiştir ve onun döneminde Mani inancı hızla yayılmış ve bu dinin etkisiyle Uygurlar savaşcı özelliklerini yitirmiş hükümdarları Ay Tengri ünvanı almaya başlamıştır.
• Uygarlık bakımından diğer Türk devletlerinden daha ileridirler. Kendilerine özgü 18 harften oluşan Uygur alfabesini kullanmışlardır. 
• Çinlilerdem kağıt ve matbaayı alarak ilk kez kütüphane kuran Türk devleti olma özelliğini Uygurlar kazanmıştır.
• Bögü Kağan'dan sonra yerine Baga Tarkan geçmiştir.
• Medeniyette çok ileri giden Uygurlar Orta Oyunu'nu bularak Türk tiyatrosunun temellerini atmışlardır.
• Uygurlar pandomim, şan ve opera yapmışlardır.
• Uygurlar töreleri yazılı hale getirmişlerdir.
• Türk bankacılığının temellerini atmışlar ve vakıf kurmuşlardır.
• İlk planlı programlı eğitim kurumlarını kurmuşlardır. Fakat Asya Hunlarının eğitimi programsızdır,örgün değildir.
• Uygurlar döneminde minyatür sanatının ilk örneklerine rastlanır.
• Moğolların Türkleşmesinde etkili olmuşlar ve Benim Hocam adıyla anılmışlardır.
• Uygurlar Osmanlı ve Selçuklu mimarisini etkilemişlerdir.
• Kırgızlar tarafından yıkılan Uygurlar, Kansu ve Turfan olarak ikiye ayrılmışlardır.

Köktürk Devleti | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Köktürk Devleti ( 552-659 )

• Kurucusu Bumin Kağan , başkenti Ötüken'dir.
• Asya Hunlarından sonra ilk defa Orta Asya'da siyasi birliği sağlamışlardır.
• Türk adını devlet adı olarak kullanan ilk Türk devletidir.
• Köktürk Devleti, Avarlar'ı yıkan devlettir.
• Ergenekon destanına göre Köktürk Devleti'ni kuran kabile Aşına adıyla bilinir.
• İslamiyet öncesi kuralan devletler içerisinde en geniş topraklara sahip olan devlettir.
• Köktürk Devleti ipek yolu için Bizans ile ittifak kurup Sasanilerle mücadele etmişlerdir.
• Tarihte Orta Asya'da Bizans'a ilk resmi heyet Köktürler zamanında gönderilmiştir.
• Köktürklerde devlet ve millet bilinci milliyetçilik anlayışı ile benimsenmiştir.
• Bumin Kağan'ın ölümüyle yerine oğlu Mukan Kağan'ın geçmesiyle Köktürkler en parlak dönemini yaşamıştır.
• Köktürk Devleti ikiye ayrılmış ve zamanla ikisi de Çin egemenliğine girmiştir.
• Köktürk Devleti'nin batı kanadını yöneten İstemi Yabgu 567'de Sasaniler ile ittifak kurup Akhunlar Devleti'ne son vermiştir.
• Mukan Kağan'ın ölümünden sonra yerine geçen Tapa Kağan budizmi benimsemiştir.
• Köktürk Devleti Hunlar zamanında yapılan Tötü kanalını kullanmışlardır.
• Türk tarihinde ilk milli istiklal ayaklanmasını başlatan Kürşat olmuştur. Ayrıca Kürşat'tan sonra Nişufu adında biri daha isyan etmiştir.

II.Köktürk ( Kutluk ) Devleti ( 682-744 )

• Kurucusu Kutluk Kağan'dır ve derleyen toparlayan anlamına gelen İlteriş ünvanını almıştır.
• Başkenti Köktürk Devleti gibi Ötüken'dir.
• Orhun Abideleri bu devlet zamanında (8.YY) yazılmıştır. 
• Orhun Abideleri Vezir Tonyukuk , Bilge Kağan ve Kültigin adına dikilmiştir.
• İlk milli alfabe Göktürler tarafından oluşturulmuştur.
• II.Köktürk Devleti Uygurlar tarafından yıkılmıştır.

Avarlar | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Avarlar 

• 6.YY'da Orta Asya'da kurulup Bayan Han önderliğinde Avrupa'ya göç ederek bugünkü Romanya toprakları üzerinde büyük bir devlet kurmuşlardır.
• Avarlar, İstanbul'u kuşatan ilk Türk devletidir. Bu kuşatmayı Sasaniler ile birlikte yapmıştır.
• Üzengi kullanımını Avrupa'ya öğretmişler ve hristiyanlığı benimsemişlerdir.
• Töles isyanı ve Franklar tarafından 805 yılında yıkılmışlardır.

Avrupa Hun Devleti | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Avrupa Hun Devleti ( 375-469)

• Kavimler Göçü'nden sonra Balamir önderliğinde Orta Macaristan'a yerleşerek Avrupa'daki ilk Türk devleti'ni kurmuşlardır.
• Avrupa Hun Devleti en parlak dönemini Attila zamanında yaşamıştır.
• Balamir'den sonra başa gelen Uldız Anadolu'ya seferler düzenlemiştir.
• Attila Bizans'ı Margos ve Anatolyus Antlaşmalarıyla vergiye bağlamıştır.
• Attila Batı Roma'yı ; Papa'nın ricası (I.Leon) , Roma'nın hristiyanlarca kutsal sayılması ve Sasani tehlikesi nedeniyle almaktan vazgeçmiştir.
• Almanların Nibelungen Destanı'nda Attila Etzel adıyla anlatılmatadır.
• Attilla 1453 yılında ölmüştür. Attila'dan sonra yerine oğulları İlek, Dengizlik ve İrnek geçmiştir. 
• Avrupa Hun Devleti iç isyanlar sonucu yıkılmıştır.
• Avrupa Hun Devleti'nin Avarlar ile ortak özelliği hem Orta Asya hem de Avrupa'da kurulmuş olmalarıdır.

Kavimler Göçü | Nedenleri ve Sonuçları

Kavimler Göçü ( 375 )

Hun Devleti'nin parçalanmasından sonra Çin egemenliğine girmek istemeyen Kuzey Hunları Karedeniz'in Kuzeyi'inden Avrupa'ya doğru göç etmişlerdir. Bu göç sırasında Balamir önderliğindeki Hunlar önlerine çıkan Ostrogotlar , Vizigotlar , Germenler , Vandallar gibi barbar kavimleri Avrupa içlerine göç etmeye zorlamışlardır. Tarihte bu olaya kavimler göçü denmiştir.

Kavimleri Göçü'nün sonuçları ;

• Avrupa'nın etnik yapısı değişikliğe uğradı ve bugünkü Avrupa'nın temeli atıldı.
• Hunların baskısından kaçan barbarlar Doğu Roma toprakları üzerinde 13 feodal beylik oluşturdu ve feodalite ortaya çıktı.
• Roma İmparatorluğu doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı. Batı Roma kısa sürede yıkıldı.
• Avrupa'da hristiyanlık yayıldı buna bağlı olarak kilise ve papalık güçlendi. Skolastik düşünce yayıldı.
• Türklerin yaşam tarzı Avrupa'da tanındı.

Büyük Hun İmparatorluğu | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

Büyük Hun İmparatorluğu MÖ III.yy - MS III.yy

• Bilinen ilk Türk devletidir.
• Merkezi ötüken şehridir.
• Hun kelimesi kavim,halk,topluluk anlamlarına gelir.
• Orta Asya'daki tüm Türk boylarını tek bir bayrak altında toplamıştır.
• Bilinen ilk Türk hükümdarı Teoman ve en önemli hükümdarı ise Metehan'dır.
• Onlu sistemi kullanmışlardır. ( m.ö 209 )
• İpek yolu için Çin ile mücadele etmişlerdir ve denetimini sağlamışlardır.
• Ki-Ok'tan itibaren Çinlileşmeye başlamışladır.
• Zamanla Kuzey ve Güney olarak ikiye ayrılmışlardır.
• Çin Seddi'nin yapılmasına neden olan devlettir.
• Millet ve vatan sevgisinden bahseden ilk hükümdar Metehan'dır.
• Oğuz Kağan Destanı Mete Han'ın anlatıldığı döneme aittir.
• Mete'nin ülkeyi prenler arasında bölüştürerek yönetmesi nedeniyle Hun devleti zayıflamış ve Çin entrikaları yüzünden ülkede iç karışıklıklar ortaya çıkmıştır.
• M.Ö 54 tarihinde Kuzey ve Güney olarak ikiye ayrılmışlardır. Kuzey Hun Devleti Batıya göç ederken Güney Hunları Çin hakimiyetine girmişlerdir.

1.İskitler ( Sakalar ) | İslamiyet Öncesi Türk Devletleri

      İSKİTLER ( SAKALAR ) M.Ö VII.yy

• İskitler (M.Ö 8.yy) , Sakalar adıyla da bilinir ve bilinen ilk türk topluluğudur. 
• Bilinen ilk kadın hükümdar Tomris'dir.
• İskitler , Alp Er Tunga ve Şu destanlarına sahiptir.
• Bozkırların Kuyumcuları olarak tanınmışlardır.
• Sanatta hayvan motiflerinin ve bozkır kültürünün temellerini atmışlardır. At koşum takımlarını hazırlamışlar , eyerleme ve üzengi yapmışlardır.
• Firdevsi'nin Şehname isimli eserinde  Afresiyab olarak geçen hükümdar Alp Er Tunga'dır.

Göçlerin Nedenleri ve Sonuçları

Orta Asya Türkleri'nin göç etmesinin nedenleri ;

• İklim koşulları
• Salgın hastalıklar
• Kuraklık
• Hızlı nüfus artışı

Siyasi nedenleri ;

• Boylar arası mücadeleler
• Dış güçlerin baskısı ( moğol , çin , kitan )
• Cihan anlayışı

Bu göçlerin sonuçları ise ;

• Değişik kültürlerle etkileşime girmişlerdir.
• Türk kültür ve medeniyeti geniş alanlara yayılmıştır.
• Türkler göç ettikleri yerlerde büyük ve köklü medeniyet kurmuşlardır.
• Türkler göç ettikleri yerlerdeki toplumlara tarım,hayvancılık ve madenciliği öğretmişlerdir.
• Türk tarihinin araştırılmasını zorlaştırmıştır.
• Bazı türk toplulukları zamanla milli benliklerini yitirmişledir.

Orta Asya Kültür Merkezleri

Orta Asya'da birçok kültür merkezi bulunmaktadır.

Anav Kültürü ; Batı Türkistan'da Aşkabat yakınlarında ortaya çıkarılmış en eski kültürdür.

Afanesyova Kültürü ; Altay-Sayan dağlarının kuzeybatısında ortaya çıkarılmıştır. Türklerin en eski kültürüdür.

Androva Kültürü ; Hazar Denizi'nden Ural Dağları'na kadar olan bölgede en geniş yayılma alanına sahip kültürdür.

Tagar Kültürü ; Abakan bölgesindedir. En gelişmiş kültürdür.